Κριθάρι (Παναγιάς)

Η μοναδικότητα του κριθαριού της Λήμνου έγκειται στην ύπαρξη και τη διατήρηση της τοπικής ποικιλίας «Παναγιάς», η οποία έχει επιδείξει εξαιρετική προσαρμοστικότητα στις εδαφοκλιματικές συνθήκες του νησιού, συμπεριλαμβανομένης της έντονης διακύμανσης των βροχοπτώσεων και της περιορισμένης πρόσβασης σε φυσικούς πόρους.

• Η τοπική ποικιλία «Παναγιάς» καλλιεργείται από την πλειοψηφία των αγροτών του νησιού, ιδιαίτερα από τους κτηνοτρόφους-αγρότες (κεχαγιάδες). Υπάρχουν επίσης αναφορές για συγκαλλιέργεια κριθαριού με βρώμη, γνωστή ως σμιγός, η οποία χρησιμοποιείται επίσης ως ζωοτροφή.
• Η αξία της ποικιλίας Κριθάρι Παναγιάς έχει αναγνωριστεί σε εθνικό επίπεδο:
  • Σχήμα Διατήρησης: Το 2022, το Κριθάρι Παναγιάς ενεγράφη στον Εθνικό Κατάλογο Ποικιλιών Καλλιεργούμενων Φυτικών Ειδών του Υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων (ΥΠΑΑΤ) ως «ποικιλία προς διατήρηση». 

Η εγγραφή αυτή επιβεβαιώνει τη σπουδαιότητα της ποικιλίας ως γηγενές γενετικό υλικό και ανοίγει τον δρόμο για την περαιτέρω αξιοποίησή της από τους τοπικούς συνεταιρισμούς και παραγωγούς. Διατηρητές της ποικιλίας είναι ο Αγροτικός Συνεταιρισμός Ατσικής και η Ένωση Αγροτικών Συνεταιρισμών Λήμνου.

Η καλλιέργεια του κριθαριού στη Λήμνο πραγματοποιείται σε όλο το νησί, εκμεταλλευόμενη τις μεγάλες πεδινές εκτάσεις που ιστορικά κατέστησαν τη Λήμνο «σιτοβολώνα». Οι γεωγραφικοί παράγοντες που ευνοούν το κριθάρι είναι:

• Εδαφοκλιματικές Συνθήκες: Το κριθάρι, ως φυτό, είναι από τα πλέον ευπροσάρμοστα σιτηρά, ικανό να καλλιεργηθεί σε περιβάλλοντα όπου άλλα σιτηρά (όπως ο αραβόσιτος ή το ρύζι) δεν ευδοκιμούν. Αυτή η ανθεκτικότητα το καθιστά ιδανικό για τις ξηροθερμικές συνθήκες των ελληνικών νησιών, όπου η έντονη διακύμανση των βροχοπτώσεων αποτελεί βασική πρόκληση. Το κριθάρι μπορεί να αποδώσει καλά σε φτωχότερα ή πιο αλατούχα εδάφη σε σύγκριση με το σιτάρι, καθιστώντας το πολύτιμο για τη συνολική διαχείριση της αγροτικής γης της Λήμνου.

Η καλλιέργεια του κριθαριού στη Λήμνο ακολουθεί παραδοσιακές πρακτικές, ενσωματωμένες στο σύνθετο γεωργο-κτηνοτροφικό σύστημα του νησιού.

1. Εδαφοκλιματικές Απαιτήσεις και Τεχνικές: Η τοπική ποικιλία Παναγιάς έχει επιλεγεί μέσω γενετικής βελτίωσης από τους αγρότες του νησιού για την ανθεκτικότητά της σε καταπονήσεις, όπως η ξηρασία, και την προσαρμοστικότητά της στο τοπικό κλίμα. Η καλλιέργεια είναι συνήθως ξηρική, βασιζόμενη κυρίως στις χειμερινές βροχοπτώσεις. Η σπορά γίνεται συνήθως το φθινόπωρο.
2. Παραδοσιακές Πρακτικές και Υποπροϊόντα (Ζωοτροφή): Το κριθάρι, μαζί με τη βρώμη και το σμιγό (συγκαλλιέργεια κριθαριού και βρώμης), αποτελεί βασικό στοιχείο των ζωοτροφών για το σημαντικό ζωικό κεφάλαιο της Λήμνου. Η άμεση σχέση της παραγωγής του με την κτηνοτροφία (π.χ., οι μάντρες ως κέντρα γεωργο-κτηνοτροφικής δραστηριότητας) υπογραμμίζει την κυρίαρχη χρήση του. Η κατανάλωση του κριθαριού από τα ζώα είναι κρίσιμη για την παραγωγή των φημισμένων λημνιακών γαλακτοκομικών προϊόντων, όπως το Μελίχλωρο και το τυρί Καλαθάκι Λήμνου (ΠΟΠ).
3. Μεταποίηση/ Τυποποίηση: Το κριθάρι μεταποιείται κυρίως σε:
   • Κριθαράλευρο ολικής άλεσης: Χρησιμοποιείται για την παραγωγή κριθαρένιων παξιμαδιών (κριθαροκουλούρες) και άλλων αρτοσκευασμάτων. Η άλεση γίνεται από τοπικούς μύλους.
   • Αποφλοιωμένος Καρπός (Πλιγούρι/Τραχανάς): Ενώ η κύρια χρήση είναι η ζωοτροφή, ένα μέρος του καρπού μεταποιείται για ανθρώπινη κατανάλωση, διατηρώντας την παράδοση της χρήσης του κριθαριού στη διατροφή.

Το κριθάρι της Λήμνου είναι ακρογωνιαίος λίθος του τοπικού γεωργο-κτηνοτροφικού μοντέλου. Η καλλιέργειά του έχει πολλαπλό αντίκτυπο:

1. Στήριξη της Κτηνοτροφίας: Το κριθάρι, ως κύρια ζωοτροφή, εξασφαλίζει τη διατήρηση του μεγάλου ζωικού κεφαλαίου της Λήμνου. Αυτή η κτηνοτροφία είναι απαραίτητη για την παραγωγή των αναγνωρισμένων ΠΟΠ τυριών (Καλαθάκι Λήμνου, Φέτα) και του Μελίχλωρου, τα οποία αποτελούν σημαντικούς οικονομικούς πόρους για το νησί.
2. Γενετική Διατήρηση: Η επίσημη εγγραφή της ποικιλίας «Παναγιάς» στον Εθνικό Κατάλογο Ποικιλιών λειτουργεί ως θεσμική αναγνώριση και προστασία της φυτικής γενετικής ποικιλότητας της Λήμνου, προφυλάσσοντας τη ντόπια σποροπαραγωγή από την αντικατάσταση με εμπορικές ποικιλίες.
3. Προϊόντα Προστιθέμενης Αξίας: Η μετατροπή του κριθαριού σε κριθαρένια παξιμάδια ολικής άλεσης από τοπικούς φούρνους και επιχειρήσεις αποτελεί μια σημαντική πηγή εσόδων, προωθώντας τη Λήμνο ως τόπο παραγωγής υγιεινών, παραδοσιακών τροφίμων.

Η καλλιέργεια του κριθαριού στη Λήμνο ανάγεται στην αρχαιότητα, δεδομένου ότι είναι ένα από τα αρχαιότερα καλλιεργούμενα δημητριακά παγκοσμίως, με ενδείξεις εξημέρωσης στη Μέση Ανατολή περίπου 10.000 χρόνια πριν. Η Λήμνος, ως γνωστός σιτοβολώνας, ανέκαθεν βασιζόταν στα σιτηρά (σιτάρι και κριθάρι) για την επιβίωση και το εμπόριο. Ιστορικά, το κριθάρι, λόγω της ανθεκτικότητάς του, αποτελούσε τη βασική εγγύηση επισιτισμού σε περιόδους κακών σοδειών σίτου ή ξηρασίας, καθώς και τη σταθερή τροφή των ζώων, κυρίως των αιγοπροβάτων. Η τοπική ποικιλία «Παναγιάς» αποτελεί μέρος αυτής της πολιτιστικής κληρονομιάς, καθώς διατηρήθηκε για γενεές από τους αγρότες της Λήμνου, τους κεχαγιάδες, χωρίς άμεσο εμπορικό όφελος, αλλά με κριτήριο την αγάπη για τη διάσωση των σπόρων των προγόνων τους και τη διασφάλιση της παραγωγής ζωοτροφών.