Βελανίδια - Άγιος Ευστράτιος

Το προϊόν είναι ο καρπός, το βελανίδι (ή βαλανίδι), που προέρχεται από το είδος Ήμερη Βελανιδιά ή Βαλανιδιά (Quercus ithaburensis subsp. macrolepis), το οποίο κυριαρχεί στο δρυοδάσος του νησιού. Ιδιαίτερη εμπορική αξία είχαν τα μεγάλα κύπελλα των βελανιδιών, γνωστά ως «βελανίδια» (με την έννοια της βιομηχανικής πρώτης ύλης), λόγω της εξαιρετικά υψηλής συγκέντρωσης τανίνης (≈45%) που περιείχαν, καθιστώντας τα περιζήτητα στην βυρσοδεψία σε όλο το Αιγαίο. Η χρήση του καρπού για βυρσοδεψία, και όχι πρωτίστως για τροφή, προσδιορίζει την ιδιαίτερη ιστορική και οικονομική ταυτότητα του προϊόντος στον Άγιο Ευστράτιο. 

Ο Άγιος Ευστράτιος (ή Άη Στράτης) είναι ένα μικρό ηφαιστειογενές νησί του Βορειοανατολικού Αιγαίου, ενταγμένο στο περιβαλλοντικό δίκτυο Natura 2000 ως «Τόπος Κοινοτικής Σημασίας» (SCI). Η βλάστηση του νησιού, αν και περιορισμένη γενικά, περιλαμβάνει μία από τις μεγαλύτερες εκτάσεις δρυοδάσους στο Αιγαίο, η οποία επικεντρώνεται στο βορειοανατολικό τμήμα του. Το Δάσος Βελανιδιάς εκτείνεται σε έκταση περίπου χιλίων στρεμμάτων στη θέση Αυλάκια και φτάνει μέχρι την παραλία Αλονίτσι, δημιουργώντας έναν σπάνιο βιότοπο όπου οι βελανιδιές συναντούν τις αμμοθίνες. Τα δάση της βαλανιδιάς αναπτύσσονται σε ασβεστολιθικής υφής υπόστρωμα, σε ήπιες έως μέτριες κλίσεις, με κύριες εκθέσεις προς τα ανατολικά.

Μέθοδος Εκμετάλλευσης και Συλλογής

Η παραγωγή των βελανιδιών στον Άγιο Ευστράτιο δεν αφορά οργανωμένη καλλιέργεια, αλλά συστηματική εκμετάλλευση του αυτοφυούς δρυοδάσους. Η μέθοδος είναι η συλλογή των καρπών, κυρίως των κυπέλλων (βαλανόκυπελλα), όταν αυτά πέφτουν από τα δέντρα, συνήθως το φθινόπωρο.

• Συγκομιδή: Η συλλογή γίνεται από τους ντόπιους με παραδοσιακό τρόπο, μαζεύοντας τους πεσμένους καρπούς από το έδαφος του δάσους. Η πρακτική αυτή, μαζί με τη μεγάλη οικονομική σημασία του προϊόντος, συμβάλλει στη διατήρηση του δρυοδάσους, καθώς οι κάτοικοι το προστατεύουν ως πηγή εισοδήματος.
• Εδαφοκλιματικές Απαιτήσεις: Η Quercus ithaburensis subsp. macrolepis ευδοκιμεί σε θερμό και ξηρό περιβάλλον, σε πεδινές τοποθεσίες ή πρόποδες βουνών (0-500μ), με αντοχή σε ξηροθερμικές συνθήκες, γεγονός που εξηγεί την επιβίωσή της στο νησιωτικό περιβάλλον. Το δέντρο είναι φυλλοβόλο και μακρόβιο, με πολλά δέντρα στο δάσος του Άη Στράτη να είναι αιωνόβια.
• Μεταποίηση: Η κύρια μεταποίηση αφορούσε την πώληση των κυπέλλων στα βυρσοδεψεία του Αιγαίου. Τα βαλανόκυπελλα χρησιμοποιούνταν για την παραγωγή τανίνης, η οποία ήταν απαραίτητη για τη δέψη των δερμάτων. Η πώληση γινόταν σε εμπόρους που προσέγγιζαν το νησί.

Οικονομική και Κοινωνική Σημασία

Ο αντίκτυπος του προϊόντος στον Άγιο Ευστράτιο υπήρξε καθοριστικός για την οικονομία του νησιού για πολλούς αιώνες, τουλάχιστον από τον 16ο αιώνα και καθ' όλη τη διάρκεια των Νεότερων χρόνων, μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1960. Η συλλογή βελανιδιών, μαζί με την κτηνοτροφία, αποτελούσε τη βάση της οικονομίας του Άη Στράτη. Μάλιστα, μαρτυρία του Οθωμανού γεωγράφου Πιρί Ρεΐς (1465-1553) αναφέρει ότι πλοία από τη Σκύρο έρχονταν στο ακατοίκητο τότε νησί για να μαζέψουν ξυλεία (και κατ' επέκταση και τους καρπούς). Η πώληση των βαλανόκυπελλων στα βυρσοδεψεία σε όλο το Αιγαίο εξασφάλιζε σημαντικό εισόδημα στους κατοίκους, συμβάλλοντας στη διατήρηση του τοπικού πληθυσμού και του ιδιαίτερου δάσους.

Περιβαλλοντικός Ρόλος

Η οικονομική σημασία του προϊόντος είχε ως έμμεσο αποτέλεσμα την προστασία και διατήρηση του δάσους βελανιδιάς από τους ντόπιους, οι οποίοι αναγνώριζαν την αξία του φυσικού αυτού πόρου. Το δρυοδάσος σήμερα είναι ένα από τα καλύτερα διατηρημένα οικοσυστήματα στο Αιγαίο, αποτελώντας Ζώνη Ειδικής Προστασίας και εντάσσεται στο δίκτυο Natura 2000. Το δάσος παρέχει επίσης τροφή και καταφύγιο σε πολλά είδη της ορνιθοπανίδας και άλλης άγριας ζωής.

Η ιστορία της εκμετάλλευσης των βελανιδιών ξεκινά από τους Οθωμανικούς χρόνους και συγκεκριμένα από τον 16ο αιώνα, όπως καταγράφεται από τον Πιρί Ρεΐς. Η συλλογή και εμπορία των βελανιδιών αναπτύχθηκε παράλληλα με την κτηνοτροφία, αποτελώντας τους δύο κύριους πυλώνες της οικονομίας του νησιού για αιώνες. Η εποχή της μέγιστης οικονομικής ανάπτυξης, πριν την επικράτηση των χημικών μέσων στη βυρσοδεψία και τη σταδιακή παρακμή του βιομηχανικού κλάδου, ήταν εκείνη όπου το βελανίδι ήταν ένα χρυσό προϊόν για τον Άη Στράτη, ενισχύοντας την κοινωνική και οικονομική ζωή της κοινότητας. Η πολιτιστική κληρονομιά του προϊόντος είναι άμεσα συνδεδεμένη με τον δασικό πλούτο του νησιού, ο οποίος προστατεύτηκε ακριβώς λόγω της οικονομικής του αξίας, αποκαλύπτοντας το τοπίο που επικρατούσε στα νησιά του Αιγαίου κατά την αρχαιότητα.

Λόγω της κυρίως βιομηχανικής χρήσης των βελανιδιών για βυρσοδεψία και της έμφασης στην πώληση των κυπέλλων, δεν έχουν καταγραφεί ευρέως ιδιαίτερα εκτεταμένα έθιμα ή παραδόσεις άμεσα συνδεδεμένα με την διατροφική χρήση των βελανιδιών από τους κατοίκους του Αγίου Ευστρατίου. Η συλλογή ήταν κυρίως μια εμπορική/εργασιακή πρακτική, που λάμβανε χώρα το φθινόπωρο. Ωστόσο, η συστηματική προστασία του δάσους και η κοινοτική διαχείριση του φυσικού αυτού πόρου, που εξασφάλιζε εισόδημα σε ολόκληρη την τοπική κοινωνία, αποτελεί από μόνη της μια παραδοσιακή πρακτική και πολιτισμικό στοιχείο του νησιού.