Σιτάρι Λήμνου

Η μοναδικότητα του σιταριού της Λήμνου εστιάζεται στην επιβίωση και αναβίωση των αυτόχθονων ποικιλιών σκληρού σίτου και στα ποιοτικά τους χαρακτηριστικά, που αποδίδονται στο μοναδικό terroir του νησιού.

• Ταυτοποίηση, Συνώνυμα, Παραλλαγές: Το κυρίαρχο καλλιεργούμενο είδος είναι ο Σκληρός Σίτος (Triticum durum). Οι πιο γνωστές και ιστορικές τοπικές ποικιλίες είναι η «Λήμνος» (ή «Λήμνος» Σκληρό) και το «Μαυραγάνι» . Η ποικιλία 'Λήμνος' είναι ιδιαίτερα γνωστή για το μακρύ της στέλεχος, ενώ το 'Μαυραγάνι' διακρίνεται από το χαρακτηριστικό μαύρο στάχυ του. Η ποικιλία 'Λήμνος' έχει αναφερθεί σε επιστημονικά συγγράμματα, ενώ η αναβίωσή της τα τελευταία χρόνια αποτελεί σημαντικό επίτευγμα για την αγροταυτότητα του νησιού.
• Καθεστώς ΠΟΠ/ΠΓΕ: Το σιτάρι της Λήμνου, ως πρωτογενής καλλιέργεια, δεν έχει επίσημη αναγνώριση ως ΠΟΠ ή ΠΓΕ (Προστατευόμενη Γεωγραφική Ένδειξη) σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Ωστόσο, η τοπική ποικιλία «Λήμνος» έχει αναγνωριστεί ως «ποικιλία προς διατήρηση» στον Εθνικό Κατάλογο Ποικιλιών Καλλιεργούμενων Φυτικών Ειδών, γεγονός που υπογραμμίζει την ιστορική και γενετική της σημασία. Επιπλέον, ορισμένα μεταποιημένα προϊόντα που προέρχονται από το σιτάρι της Λήμνου φέρουν πιστοποίηση αγροταυτότητας (βάσει DNA και ισοτοπικού αποτυπώματος) για τον τόπο και την ποικιλία προέλευσής τους, ενισχύοντας την προστασία και την εμπορική τους αξία.

Η καλλιέργεια του σιταριού στη Λήμνο εκτείνεται σε μεγάλο μέρος της πεδινής και ημιορεινής έκτασης του νησιού. Η Λήμνος χαρακτηρίζεται από μεγάλες, σχετικά επίπεδες εκτάσεις που ευνοούν τη μηχανική καλλιέργεια των σιτηρών, σε αντίθεση με άλλα νησιά του Αιγαίου.

Τα εδάφη είναι κυρίως ηφαιστειογενή, πλούσια σε ανόργανα στοιχεία και με καλή υδατοϊκανότητα, παρά το γεγονός ότι η καλλιέργεια είναι σχεδόν αποκλειστικά ξηρική (μη αρδευόμενη). Οι ευνοϊκές κλιματικές συνθήκες για τα σιτηρά, με επαρκή χειμερινή βροχόπτωση και ξηρά, ηλιόλουστα καλοκαίρια, συμβάλλουν στη σωστή ωρίμανση και την επίτευξη υψηλής υαλώδους και πρωτεϊνικής περιεκτικότητας του σκληρού σίτου, ιδιαίτερα σημαντικών χαρακτηριστικών για την αρτοποίηση και την παραγωγή ζυμαρικών. Οι περιοχές γύρω από τον Μούδρο και τα Καμίνια αναφέρονται συχνά ως κέντρα παραγωγής σιτηρών υψηλής ποιότητας.

Η μέθοδος καλλιέργειας του σιταριού στη Λήμνο συνδυάζει σύγχρονες τεχνικές με την παραδοσιακή ξηρική γεωργία, προσαρμοσμένη στις ιδιαίτερες απαιτήσεις των τοπικών ποικιλιών.

• Σπορά: Το σιτάρι καλλιεργείται αποκλειστικά ως χειμερινό σιτηρό. Η σπορά πραγματοποιείται παραδοσιακά μεταξύ Οκτωβρίου και Δεκεμβρίου, ανάλογα με τις πρώτες φθινοπωρινές βροχές. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στην εφαρμογή της αμειψισποράς (εναλλαγή καλλιέργειας, κυρίως με ψυχανθή όπως ο άφκος ή ο βίκος), πρακτική που βελτιώνει τη δομή του εδάφους, ενισχύει τη γονιμότητα (μέσω της δέσμευσης αζώτου από τα ψυχανθή) και περιορίζει την ανάγκη για χημικές εισροές, διατηρώντας την ποιότητα του σπόρου.
• Καλλιεργητικές Τεχνικές: Η καλλιέργεια είναι κατά κύριο λόγο εκτατική και ξηρική. Η διαχείριση των αγρών πριν τη σπορά περιλαμβάνει όργωμα μετά τις πρώτες βροχές και κατεργασία του εδάφους, ώστε να διατηρηθεί η βολώδης επιφάνεια, προστατεύοντας τα νεαρά φυτά από το ψύχος και την ξηρασία. Η θρέψη του σιταριού βασίζεται κυρίως στην ορθολογική χρήση λιπασμάτων, με γνώμονα τις ανάγκες των τοπικών ποικιλιών, οι οποίες παρουσιάζουν συνήθως μεγαλύτερη αντοχή σε δυσμενείς συνθήκες σε σύγκριση με τις βελτιωμένες εμπορικές ποικιλίες.
• Συγκομιδή: Η συγκομιδή γίνεται το καλοκαίρι, συνήθως τον Ιούνιο ή τον Ιούλιο, με τη χρήση σύγχρονων θεριζοαλωνιστικών μηχανών. Η ξηροθερμική περίοδος συμβάλλει στην ομοιογενή και πλήρη ωρίμανση του καρπού.
• Μεταποίηση / Τυποποίηση: Μετά τη συγκομιδή, ο σπόρος καθαρίζεται και αποθηκεύεται. Ένα μέρος του χρησιμοποιείται για σποροπαραγωγή για την επόμενη χρονιά, ενώ το μεγαλύτερο μέρος οδηγείται στην άλεση για την παραγωγή αλεύρων. Οι παραγωγοί της Λήμνου συχνά χρησιμοποιούν πετρόμυλους, μια παραδοσιακή μέθοδος άλεσης που θεωρείται ότι διατηρεί το 100% του σπόρου (φύτρο, ενδόσπερμα, περίβλημα) και τα πολύτιμα θρεπτικά συστατικά του (βιταμίνες, φυτικές ίνες) χωρίς υπερθέρμανση, ενισχύοντας έτσι την ποιότητα των τοπικών αλεύρων σκληρού σίτου. Ένα άλλο μέρος του σπόρου αποφλοιώνεται για χρήση ως ολόκληρο σιτάρι (π.χ. σε σαλάτες ή κόλλυβα).
• Υποπροϊόντα: Βασικό υποπροϊόν είναι το πίτυρο (φλοιός), το οποίο χρησιμοποιείται κυρίως ως ζωοτροφή, ενισχύοντας την κτηνοτροφία του νησιού (πρόβειο γάλα και κρέας).

• Οικονομική Αυτονομία: Η παραγωγή σιτηρών καθιστά τη Λήμνο αυτάρκη σε βασικές πρώτες ύλες και της προσδίδει οικονομική ανεξαρτησία, ενώ το πλεόνασμα εξάγεται.
• Προϊοντική Συνέργεια: Το σιτάρι τροφοδοτεί όλη τη δευτερογενή παραγωγή του νησιού. Από αυτό παράγονται τα φημισμένα λημνιακά ζυμαρικά (φλωμάρια, χυλοπίτες), τα παραδοσιακά γλυκά (Σαμσάδες, Βενιζελικά) και φυσικά το ψωμί και οι φρυγανιές.
• Περιβαλλοντική Διατήρηση: Η διατήρηση και αναβίωση των τοπικών ποικιλιών σιτηρών, σε συνδυασμό με την εφαρμογή αμειψισποράς με τοπικά ψυχανθή, συμβάλλει στην επιτόπια διατήρηση του γενετικού υλικού του νησιού, ένα κρίσιμο στοιχείο για τη γεωργική βιοποικιλότητα.

Η σχέση της Λήμνου με το σιτάρι χάνεται στους αιώνες, καθιστώντας την καλλιέργεια σιτηρών μέρος του DNA του νησιού.

• Αρχαιότητα και Βυζάντιο: Η Λήμνος αναφέρεται από την αρχαιότητα ως «λήιον» (τόπος με στάχυα), με μία εκδοχή να αποδίδει το όνομα του νησιού σε αυτήν την ιδιότητά του. Κατά τους κλασικούς χρόνους, μέσω των αθηναϊκών κληρουχιών, η Λήμνος ήταν ο σιτοβολώνας της Αττικής. Η παράδοση αυτή συνεχίστηκε και κατά τη βυζαντινή περίοδο, με το νησί να προμηθεύει με σιτηρά την Κωνσταντινούπολη.
• Αριστοτέλης: Υπάρχουν αναφορές ότι ακόμη και ο Αριστοτέλης μνημόνευσε την ποιότητα της ποικιλίας σιταριού της Λήμνου, υπογραμμίζοντας την ιστορική της αξία. Η μακραίωνη αυτή παράδοση εξηγεί γιατί το σιτάρι και τα προϊόντα του αποτελούν το βασικό στοιχείο της λημνιακής διατροφής και αγροτικής ταυτότητας μέχρι και σήμερα.

Το σιτάρι βρίσκεται στο επίκεντρο πολλών θρησκευτικών και κοινωνικών εθίμων της Λήμνου.

• Τα Κόλλυβα: Το αποφλοιωμένο σιτάρι είναι το βασικό συστατικό των κολλύβων, που παρασκευάζονται παραδοσιακά στις μνήμες των νεκρών, αποτελώντας ένα αρχέγονο τελετουργικό έθιμο.
• Ο Τρύγος του Σιταριού: Παρόλο που η συγκομιδή είναι πλέον μηχανοποιημένη, παλαιότερα ο τρύγος του σιταριού ήταν μια σημαντική κοινωνική γιορτή που σηματοδοτούσε το τέλος μιας αγροτικής περιόδου, με συμμετοχή ολόκληρης της κοινότητας.