Κρεμμύδι Κουμαιίκων Σάμου & κοκκάρι

Το Κρεμμύδι Κουμαιίκων Σάμου είναι γνωστό κυρίως ως τοπική ποικιλία της Σάμου, με τη φήμη να επικεντρώνεται στα "Βελανιδιώτικα κρεμμύδια" (από τον κάμπο της Βελανιδιάς στα δυτικά των Κουμαιίκων), που διακρίνονταν για την ισορροπημένη καψάδα και γλυκύτητά τους. Το κρεμμύδι Κουμαιίκων έχει χαρακτηριστικό επίμηκες κυλινδροκωνικό σχήμα, το οποίο το καθιστά κατάλληλο για παρασκευή γεμιστών (με ρύζι, τυρί κ.α.)

• Ταυτοποίηση/Συνώνυμα: Αναφέρεται συχνά ως "Κουμαιώτικο ή Βελανιδιώτικο κρεμμύδι" ή "Κρεμμύδι Σάμου" γενικότερα. Το κοκκάρι αναφέρεται στους μικρούς βολβούς (διαμέτρου 1-3 εκ.) που χρησιμοποιούνται για τη φύτευση και την παραγωγή του τελικού βολβού, η μέθοδος στην καλλιέργεια του κρεμμυδιού. Στα Κουμαίικα, η προσπάθεια διατήρησης της ντόπιας ποικιλίας είναι σημαντική.

Η καλλιέργεια του κρεμμυδιού στη Σάμο ήταν ιστορικά συνδεδεμένη με αρκετές πεδινές περιοχές του νησιού, όπως ο κάμπος του Μαραθοκάμπου, της Χώρας, του Καρλοβασίου, η κοιλάδα των Μυτιληνιών, και, ειδικότερα, ο κάμπος της Βελανιδιάς δυτικά του χωριού Κουμαίικα (ή Κουμέικα). Η περιοχή της Βελανιδιάς, με τον οικισμό του Μπάλου (ή όρμο Κουμαιίκων), αποτελούσε το επίκεντρο της φήμης, όπου φορτώνονταν τα κρεμμύδια για εξαγωγή και εγχώρια διακίνηση. Γενικά, η Σάμος χαρακτηρίζεται από περιορισμένη και κατακερματισμένη αροτραία γη, με τις περισσότερες καλλιέργειες να βρίσκονται σε αναβαθμίδες και τους πιο γόνιμους χώρους να είναι τα παλιά «ποτιστικά» περιβόλια μικρής έκτασης, όπου καλλιεργούνταν και τα κρεμμύδια. Οι εδαφοκλιματικές συνθήκες που ευνοούν το κρεμμύδι είναι τα γόνιμα, ελαφρά - μαλακά εδάφη με πολύ καλή αποστράγγιση, ενώ η καλλιέργεια απαιτεί τακτική και μέτρια άρδευση λόγω του επιφανειακού ριζικού συστήματος του φυτού.

Η καλλιέργεια του ξερού κρεμμυδιού στη Σάμο, με τη χρήση του κοκκαριού (αγενής πολλαπλασιασμός), αποτελεί την παραδοσιακή μέθοδο.  

• Εποχικότητα & Φύτευση: Η καταλληλότερη εποχή για τη φύτευση του κοκκαριού είναι συνήθως το διάστημα από τον Φεβρουάριο έως τον Μάρτιο. Το έδαφος πρέπει να προετοιμαστεί, σκαλισμένο, καθαρό από ζιζάνια και μεγάλες πέτρες, και εμπλουτισμένο με οργανικό λίπασμα. Ταυτόχρονα οι παραγωγοί σπέρνουν σε πρασιές τον σπόρο του κρεμμυδιού «μελάθι», που μαζεύουν από τις «μάνες» (εγγενής πολλαπλασισμός). Οι μάνες προκύπτουν από την φύτευση μεγάλων κρεμμυδιών, που αφήνονται να ανθίσουν και να δημιουργήσουν το μελάθι (διαδικασία 3 ετών). Από τις πρασιές αυτές θα μαζέψουν το μικρό βολβό «κοκκάρι» που θα χρησιμοποιηθεί την επόμενη χρονιά για την φύτευση και ανάπτυξη του εμπορεύσιμου κρεμμυδιού.
• Τεχνική Φύτευσης «Κοκκάρι»: Επιλέγονται σφιχτοί και μικροί βολβοί κοκκαριού (διαμέτρου 1-3 εκ.) και φυτεύονται σε γραμμική διάταξη και κεφαλάρια. Οι συνιστώμενες αποστάσεις είναι περίπου 25-30 cm μεταξύ των γραμμών και 5-12 cm επί της γραμμής φύτευσης (ή 12-15 εκ. σύμφωνα με άλλη πηγή). Το βάθος φύτευσης είναι ρηχό, κυμαίνεται στα 2-5 cm (ή 3-4 cm), με την κορυφή του βολβού να κοιτάζει προς τα πάνω. Σε ορισμένες περιπτώσεις, κυρίως σε μικρές εκτάσεις, η φύτευση γινόταν και «στα πεταχτά».
• Άρδευση & Φροντίδα: Το κρεμμύδι χρειάζεται τακτικό και μέτριο πότισμα σε όλη τη διάρκεια της ανάπτυξης. Μία κρίσιμη παραδοσιακή πρακτική, που εφαρμόζεται και στη σύγχρονη γεωργία, είναι η διακοπή των ποτισμάτων 15-20 ημέρες πριν τη συγκομιδή («ψήσιμο»). Η πρακτική αυτή είναι ζωτικής σημασίας για την σωστή ξήρανση του βολβού και την αποφυγή της σήψης κατά την αποθήκευση του, εξασφαλίζοντας έτσι καλύτερη ποιότητα και διατηρησιμότητα των ξηρών κρεμμυδιών.
• Συγκομιδή & Ξήρανση (Μεταποίηση): Η συγκομιδή πραγματοποιείται όταν το υπέργειο φύλλωμα (τα πράσινα μέρη) έχει ξεραθεί πλήρως, συνήθως τέλος Αυγούστου (περίπου 4 μήνες μετά τη φύτευση του κοκκαριού). Οι βολβοί βγαίνουν προσεκτικά από το έδαφος και αφήνονται να ξεραθούν σε εξωτερικό χώρο,αφού κοπούν οι ρίζες, μια διαδικασία που παραδοσιακά γίνονταν σε λιάστρες. Η ξήρανση είναι το τελικό στάδιο που καθορίζει την ικανότητα αποθήκευσης (διατηρισημότητα) του προϊόντος.

Το κρεμμύδι είχε σημαντικό οικονομικό και κοινωνικό αντίκτυπο στη Σάμο, ειδικά κατά την περίοδο πριν από τη μείωση της καλλιέργειας στα μέσα του 20ου αιώνα. Η συστηματική καλλιέργεια, η οποία γινόταν σε αρκετούς κάμπους, οδηγούσε σε παραγωγή που ξεπερνούσε τους 1.200 τόνους ετησίως.

• Εξαγωγικό Προϊόν: Κατά την εποχή της Ηγεμονίας, τα κρεμμύδια εξάγονταν στην Αίγυπτο, Ρουμανία και την Τουρκία, ενώ αργότερα, μετά την ένωση με την Ελλάδα, αποστέλλονταν στον Πειραιά, τη Σύρο και άλλα νησιά, ενισχύοντας το τοπικό εμπόριο και το εισόδημα των αγροτών.
• Τοπική Οικονομία Κουμαιίκων: Η φήμη των Βελανιδιώτικων κρεμμυδιών προσέλκυε ακόμη και καΐκια από το Άγιο Όρος (καλόγερους) στον όρμο του Μπάλου για εφοδιασμό, υπογραμμίζοντας τον ρόλο του προϊόντος ως πόλο έλξης για τοπικές εμπορικές συναλλαγές. Η διατήρηση της καλλιέργειας, έστω και σε μικρή κλίμακα, στα Κουμαίικα, συμβάλλει στη διατήρηση της αγροτικής ταυτότητας του χωριού.

Η ιστορία της καλλιέργειας κρεμμυδιού στη Σάμο είναι μακρά, με αναφορές που υποδηλώνουν ότι στα Κουμαίικα και τους γύρω κάμπους καλλιεργείται για τουλάχιστον τέσσερις αιώνες.

• Ντόπια Ποικιλία: Η Σάμος διαθέτει μια ντόπια ποικιλία κρεμμυδιού που θεωρούνταν εξαιρετικής ποιότητας. Παρά τη μείωση της παραγωγής και την εισαγωγή κοκκαριών άγνωστης προέλευσης, η ντόπια ποικιλία θεωρείται ότι διατηρείται ακόμη στα Κουμαίικα, γεγονός που αναδεικνύει το χωριό ως κέντρο διατήρησης της αγροτικής βιοποικιλότητας του νησιού.
• Πολιτιστική Σύνδεση: Η σημασία του προϊόντος στην πολιτιστική κληρονομιά της περιοχής αποδεικνύεται από την ετήσια Γιορτή του Κρεμμυδιού που διοργανώνεται από τον Πολιτιστικό Σύλλογο Κουμαιίκων, στον όρμο Μπάλο. Η γιορτή αυτή είναι μια σύγχρονη εκδήλωση που τιμά την ιστορία, την παράδοση και την παραγωγή του ονομαστού τοπικού προϊόντος, κρατώντας ζωντανή τη μνήμη της εποχής που τα κρεμμύδια αποτελούσαν σημαντικό εξαγώγιμο αγαθό.

Το κύριο έθιμο που συνδέεται με το Κρεμμύδι Κουμαιίκων είναι η Γιορτή του Κρεμμυδιού στον όρμο Μπάλο (όρμος Κουμαιίκων), η οποία διοργανώνεται παραδοσιακά τον Αύγουστο από τον Πολιτιστικό Σύλλογο Κουμαιίκων.

• Συγκέντρωση και Εμπορικές Συναλλαγές: Ιστορικά, ο Αύγουστος ήταν η περίοδος κατά την οποία ο όρμος του Μπάλου γέμιζε με καΐκια που έρχονταν να εφοδιαστούν με τα γλυκά Κουμαιώτικα κρεμμύδια. Υπήρχαν ειδικές εμπορικές σχέσεις, όπως αυτή με τους καλόγερους του Αγίου Όρους, οι οποίοι αντάλλασσαν τα δικά τους προϊόντα (γαλέτες, κομπολόγια, φουντούκια) με τα φημισμένα κρεμμύδια της Σάμου. Αυτή η συναλλαγή αποτελούσε ένα ζωντανό έθιμο τοπικού εμπορίου.
• Γαστρονομική Τιμή: Η σύγχρονη Γιορτή του Κρεμμυδιού, διατηρεί το πνεύμα της παράδοσης προσφέροντας κρεμμυδομεζέδες και άφθονο κρασί, τιμώντας το προϊόν μέσα από την τοπική γαστρονομία και τη συλλογική διασκέδαση.