Κάστανα Αγιάσου

Τα Κάστανα Αγιάσου αναφέρονται σε πανεπιστημιακές και περιφερειακές μελέτες ως τοπική ποικιλία της Λέσβου, μαζί με τα μήλα και τα κεράσια της Αγιάσου, υπογραμμίζοντας την ιδιαίτερη ταυτότητα και τη σύνδεσή τους με την περιοχή. Η μοναδικότητα του καρπού έγκειται στην παράδοση της φυσικής καλλιέργειας και στην ποιότητα που προσδίδει το ιδιαίτερο μικροκλίμα και το καστανόχωμα της περιοχής, παράγοντες που έχουν καταστήσει το Αγιασώτικο κάστανο περιζήτητο στην Ελλάδα. Η ποικιλία των καστανιών της Αγιάσου (πιθανότατα η Castanea sativa) έχει προσαρμοστεί στις τοπικές συνθήκες, παράγοντας έναν καρπό με ξεχωριστά οργανοληπτικά χαρακτηριστικά.

Ο Καστανιώνας Αγιάσου αναπτύσσεται στις πλαγιές του Όρους Όλυμπος της Λέσβου, ενός ορεινού όγκου που δεσπόζει στο νότιο τμήμα του νησιού. Η περιοχή της Αγιάσου βρίσκεται σε υψόμετρο και χαρακτηρίζεται από ιδιαίτερες εδαφοκλιματικές συνθήκες που ευνοούν την ανάπτυξη της καστανιάς (Castanea sativa). Τα καστανόδεντρα ευδοκιμούν σε όξινα και καλά στραγγιζόμενα εδάφη, πλούσια σε οργανική ύλη, όπως είναι το καστανόχωμα που παράγεται από τη σήψη των φύλλων και των αχινών τους. Το μικροκλίμα του Ολύμπου, με επαρκείς βροχοπτώσεις, ιδιαίτερα το φθινόπωρο (αν και παρατηρούνται μειώσεις λόγω της κλιματικής αλλαγής), και κατάλληλες θερμοκρασίες, είναι καθοριστικό για την ποιότητα και το μέγεθος του καρπού. Η ύπαρξη του δάσους σε προστατευόμενη περιοχή NATURA 2000 επιβεβαιώνει την υψηλή οικολογική του αξία.

Η καλλιέργεια της καστανιάς στην Αγιάσο γίνεται επί αιώνες με παραδοσιακό και αρχέγονο τρόπο, ο οποίος της προσδίδει βιολογικά χαρακτηριστικά χωρίς απαραίτητα να υπάρχει επίσημη πιστοποίηση.

1. Εδαφοκλιματικές Απαιτήσεις: Η καστανιά ευδοκιμεί σε όξινα, βαθιά και καλά αεριζόμενα εδάφη, πλούσια σε οργανική ύλη, ενώ απαιτεί υψηλή υγρασία και δροσερό κλίμα, με την οροσειρά του Ολύμπου να παρέχει τις ιδανικές συνθήκες. Οι φθινοπωρινές βροχές είναι κρίσιμες για τη διόγκωση και την ποιότητα του καρπού.
2. Τεχνικές & Παραδοσιακές Πρακτικές: Η παραδοσιακή καλλιέργεια είναι συνήθως άνυδρη, βασιζόμενη στις φυσικές βροχοπτώσεις. Δεν χρησιμοποιούνται συστηματικά χημικοί ψεκασμοί ή λιπάσματα. Παράγεται φυσικά το καστανόχωμα (από σάπιους αχινούς, φύλλα και ξύλο), το οποίο χρησιμοποιείται από τους ντόπιους ανθοπαραγωγούς για φυτά που αγαπούν το όξινο περιβάλλον (όπως καμέλιες, γαρδένιες). Ωστόσο, η έλλειψη συστηματικής καλλιέργειας και η μη λήψη μέτρων κατά των ασθενειών (όπως η μελάνωση, το έλκος, η καρπόκαψα) έχουν οδηγήσει σε μείωση της παραγωγής τα τελευταία χρόνια.
3. Συγκομιδή: Η συγκομιδή του κάστανου στην Αγιάσο, η οποία είναι επίπονη και χρονοβόρα διαδικασία, λαμβάνει χώρα συνήθως από τον Οκτώβριο έως τον Νοέμβριο. Τα κάστανα μαζεύονται στο χέρι, αφού πέσουν φυσικά από τα δέντρα μαζί με τον αχινό τους (το περίβλημα).
4. Επεξεργασία: Μετά τη συγκομιδή, τα κάστανα συνήθως διατίθενται στην αγορά είτε ως νωπά για ψήσιμο/βράσιμο είτε υφίστανται ελάχιστη επεξεργασία για την παραγωγή παραδοσιακών προϊόντων όπως γλυκό του κουταλιού, μαρμελάδα ή κρέμα κάστανου. Σημαντικό υποπροϊόν αποτελεί και η ξυλεία της καστανιάς, η οποία χρησιμοποιούνταν παραδοσιακά στην αρχιτεκτονική του νησιού (κουφώματα, έπιπλα, σαχνισίνια), αλλά και για την κατασκευή των "τεμπλών" (ξύλινα κοντάρια) για το ράβδισμα της ελιάς, πρακτική που εξακολουθεί να χρησιμοποιείται στο 90% των λεσβιακών ελαιώνων.

Ο Καστανιώνας Αγιάσου αποτελεί έναν από τους σημαντικότερους οικονομικούς και περιβαλλοντικούς πόρους της Λέσβου.

1. Οικονομικός Αντίκτυπος: Για αιώνες, η καλλιέργεια των καστανιών παρείχε βασικό εισόδημα σε μεγάλο μέρος των κατοίκων της Αγιάσου. Εκτός από τον καρπό, μεγάλη οικονομική αξία είχε και η ξυλεία της καστανιάς, τόσο για την παραγωγή επίπλων, κουφωμάτων και δομικών στοιχείων (σαχνισίνια, πετσώματα σκεπών) όσο και για την κατασκευή των παραδοσιακών κονταριών "τέμπλες" για το ράβδισμα της ελιάς, μια δραστηριότητα που υπολογίζεται ότι απέφερε στην Αγιάσο εκατοντάδες χιλιάδες ευρώ σε μια καλή ελαιοκομική περίοδο. Ωστόσο, η μείωση της παραγωγής λόγω κλιματικής αλλαγής, ασθενειών και χαμηλών τιμών, έχει μειώσει τον οικονομικό αντίκτυπο τα τελευταία χρόνια, καθιστώντας επιτακτική την ανάγκη στήριξης των καστανοπαραγωγών.
2. Περιβαλλοντικός Αντίκτυπος: Ο Καστανιώνας είναι ένας μοναδικός οικότοπος ενταγμένος στο δίκτυο NATURA 2000, διαδραματίζοντας κρίσιμο ρόλο στη διατήρηση της βιοποικιλότητας, στην προστασία του εδάφους από τη διάβρωση και στη ρύθμιση του μικροκλίματος της περιοχής του Ολύμπου.

Η ιστορία της καστανιάς στην Αγιάσο χάνεται βαθιά στο χρόνο. Τα παλαιοντολογικά δεδομένα δείχνουν ότι το δέντρο υπήρχε στην Ευρώπη από την τριτογενή περίοδο. Ειδικά για τη Λέσβο, υπάρχουν αναφορές ότι η καστανιά εισήχθη στην Αγιάσο κατά την περίοδο της ρωμαϊκής κατοχής (88-395 π.Χ.) από έναν άρχοντα που την έφερε από τη Μικρά Ασία. Η παραγωγή αυξήθηκε σημαντικά κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας, ιδιαίτερα μετά από μία μεγάλη πυρκαγιά γύρω στο 1877, καθιστώντας τον Καστανιώνα βασικό πυλώνα της τοπικής οικονομίας και πολιτισμού. Ο πολιτιστικός ρόλος της καστανιάς δεν περιορίζεται μόνο στον καρπό, αλλά και στο ξύλο της, το οποίο καθόρισε την παραδοσιακή αρχιτεκτονική της Αγιάσου, με τα ξύλινα κουφώματα και τα χαρακτηριστικά σαχνισίνια (ξύλινες προεξοχές) των σπιτιών.

Το σημαντικότερο έθιμο που σχετίζεται με το κάστανο στην Αγιάσο είναι η Γιορτή του Κάστανου (ή Καστανογιορτή), η οποία είναι κινητή και πραγματοποιείται συνήθως στις αρχές Νοεμβρίου, ανάλογα με την εποχικότητα της σοδειάς.

1. Γιορτή του Κάστανου: Πρόκειται για μια ετήσια λαϊκή εκδήλωση που συγκεντρώνει πλήθος επισκεπτών. Κατά τη διάρκεια της γιορτής, ντόπιοι παραγωγοί μοιράζουν δωρεάν ψητά κάστανα στους επισκέπτες, ενώ λαϊκοί καλλιτέχνες δημιουργούν μια γιορτινή ατμόσφαιρα. Η γιορτή αποτελεί σημείο αναφοράς για τον ορεινό τουρισμό της Λέσβου, συνδυάζοντας τη γαστρονομία με τον πολιτισμό και την παράδοση.
2. Ράβδισμα Ελιάς: Η παραδοσιακή χρήση της ξυλείας καστανιάς για τις "τέμπλες" (κοντάρια) που χρησιμοποιούνται στο ράβδισμα της ελιάς αποτελεί μια πολιτιστική πρακτική που συνδέει δύο από τα σημαντικότερα αγροτικά προϊόντα του νησιού, το κάστανο και το ελαιόλαδο.