Μήλα, Αχλάδια (ορεινός όγκος Καρβούνη)
Η καλλιέργεια των μήλων και των αχλαδιών στον ορεινό όγκο του Καρβούνη (ή Άμπελος) της Σάμου αποτελεί μια διαχρονική αγροτική δραστηριότητα, η οποία εντάσσεται στην ευρύτερη κατηγορία των δενδροκαλλιεργειών. Η συγκεκριμένη παραγωγή, αν και περιορισμένης κλίμακας λόγω της μορφολογίας του εδάφους, διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στην τοπική οικονομία και διατροφή, καθώς γίνεται σε ημιορεινά και ορεινά τμήματα του νησιού. Αυτές οι περιοχές, σε αντίθεση με τις πεδινές που επικεντρώνονται κυρίως στην ελαιοκαλλιέργεια και τα εσπεριδοειδή, προσφέρουν τις απαραίτητες δροσερές και υγρές κλιματικές συνθήκες που ευνοούν την ανάπτυξη των γιγαρτόκαρπων, ειδικά κατά τους καλοκαιρινούς μήνες. Η έμφαση στη βιολογική ή την ολοκληρωμένη διαχείριση παραγωγής, ενταγμένη σε μικρές οικογενειακές εκμεταλλεύσεις η καλλιέργεια, προσδίδει στα σαμιώτικα μήλα και αχλάδια ιδιαίτερα ποιοτικά χαρακτηριστικά, συνδεδεμένα με την καθαρότητα και τη μοναδική γεύση του ορεινού περιβάλλοντος του Καρβούνη.
Η μοναδικότητα των προϊόντων αυτών έγκειται στην παραδοσιακή καλλιέργεια σε ορεινά περιβόλια (μικρές εκτάσεις, συχνά σε αναβαθμίδες) στις παλιές, τοπικές αλλά και σύγχρονες ποικιλίες, που ευδοκιμούν στο μικροκλίμα του βουνού. Η έλλειψη μεγάλων πεδινών εκτάσεων και η ανάγκη για χειρωνακτική εργασία συντελούν στη διατήρηση μεθόδων που προσομοιάζουν στη βιολογική/ολοκληρωμένη καλλιέργεια, δημιουργώντας καρπούς με έντονα αρώματα και υψηλή συγκέντρωση θρεπτικών συστατικών.
Η καλλιέργεια των μήλων και των αχλαδιών εντοπίζεται στον ορεινό όγκο του Καρβούνη, γνωστό και ως Όρος Άμπελος, που είναι το δεύτερο ψηλότερο βουνό της Σάμου, με υψόμετρο που φτάνει περίπου τα 1.153 μέτρα. Οι καλλιεργήσιμες εκτάσεις για τα γιγαρτόκαρπα συγκεντρώνονται κυρίως στα ορεινά χωριά του νησιού, όπου οι κλιματικές συνθήκες είναι πιο ευνοϊκές. Ειδικότερα, τα μήλα και τα αχλάδια ευδοκιμούν σε περιοχές με υψηλότερη υγρασία και χαμηλότερες θερμοκρασίες το καλοκαίρι. Η γεωγραφία της Σάμου χαρακτηρίζεται από μεγάλη βιοποικιλότητα και μικρά αγροτεμάχια, ανάμεσα από δασώδεις εκτάσεις, συχνά διαμορφωμένα σε αναβαθμίδες (ξερολιθιές), εικόνα που είναι ιδιαίτερα έντονη στα βουνά και επιβάλλει τη χρήση παραδοσιακών, μη εντατικών μεθόδων καλλιέργειας. Αυτές οι περιβαλλοντικές συνθήκες προσφέρουν στα φρούτα ένα ψυχρό και υγρό μικροκλίμα κατά την περίοδο ανάπτυξης, στοιχείο κρίσιμο για την ποιότητα των αχλαδιών και των μήλων, τα οποία απαιτούν συγκεκριμένες ώρες ψύχους κατά τον χειμώνα (περίπου 400-800 ώρες κάτω από 7∘C για τις περισσότερες ποικιλίες).
Η καλλιέργεια των μήλων και των αχλαδιών στον Καρβούνη, ειδικά στις βιολογικές φάρμες/περιβόλια, ακολουθεί παραδοσιακές και περιβαλλοντικά φιλικές πρακτικές, προσαρμοσμένες στο ορεινό ανάγλυφο.
Εδαφοκλιματικές Απαιτήσεις και Τεχνικές
Τα δέντρα είναι φυτεμένα σε ασβεστολιθικά και σχιστολιθικά εδάφη με χαμηλή γονιμότητα, αλλά με καλή στράγγιση, γεγονός που είναι απαραίτητο για την αποφυγή ασθενειών του λαιμού και των ριζών, όπως η φυτόφθορα κ.α.. Η καλλιέργεια απαιτεί άρδευση τους τη θερινή περίοδο, με συστήματα στάγδην άρδευσης. Στη βιολογική καλλιέργεια, χρησιμοποιούνται οργανικά λιπάσματα και εγκεκριμένα σκευάσματα φυτοπροστασίας (πχ βάκιλος Θουριγγίας). Η διαχείριση ασθενειών (π.χ. φουζικλάδιο) γίνεται κυρίως με χαλκό. Το κλάδεμα εκτελείται με σκοπό την καλή διαμόρφωση και καρποφορία του δέντρου, ενώ η αραίωση των καρπών γίνεται χειρωνακτικά, διαδικασία χρονοβόρα και κοπιαστική, που εξασφαλίζει όμως μεγαλύτερους και ποιοτικότερους καρπούς.
Εποχικότητα και Συγκομιδή
Η εποχικότητα εξαρτάται από τις ποικιλίες, με τις πρώιμες να συγκομίζονται ήδη από τον Αύγουστο (π.χ. ποικιλίες τύπου Royal Gala στα μήλα) και τις όψιμες ποικιλίες να φτάνουν μέχρι τον Οκτώβριο - Νοέμβριο. Η συλλογή γίνεται αποκλειστικά με το χέρι, εξασφαλίζοντας την ποιότητα του ευαίσθητου καρπού.
Διαλογή / Τυποποίηση
Επικεντρώνεται στη διαλογή βάσει ποιοτικών κριτηρίων και στη συντήρηση του καρπού. Οι κύριες εργασίες περιλαμβάνουν:
- Διαλογή/Αποθήκευση/Ψύξη: Χρήση ψυκτικών θαλάμων για τη διατήρηση του νωπού καρπού.
- Μεταποίηση σε Παραδοσιακά Γλυκά πχ μαρμελάδες ή κομπόστες, πρακτικές διαδεδομένες για την αξιοποίηση της παραγωγής.
Η παραδοσιακή καλλιέργεια μήλων και αχλαδιών στον ορεινό όγκο Καρβούνη έχει σημαντικό, αντίκτυπο στη Σάμο. Οικονομικά, η καλλιέργεια αυτή συμπληρώνει το εισόδημα της αγροτικής παραγωγής, η οποία κυριαρχείται από την αμπελουργία και την ελαιοκομία. Επίσης παρέχει εισόδημα σε ορεινά χωριά (όπως Πύργος, Μεσόγεια, Πανδρόσος, η οποία βρίσκεται σε υψόμετρο 650 μέτρων στον Καρβούνη), όπου οι συνήθεις αγροτικές δραστηριότητες είναι περιορισμένες. Περιβαλλοντικά, η διατήρηση των οπωρώνων σε αναβαθμίδες συμβάλλει στη βιοποικιλότητα στην σταθεροποίηση του εδάφους και στην πρόληψη της διάβρωσης στα ορεινά, ενώ η υιοθέτηση βιολογικών / ολοκληρωμένων πρακτικών εξασφαλίζει τη μείωση της χρήσης χημικών και την προστασία καταναλωτή και περιβάλλοντος. Κοινωνικά, η καλλιέργεια γιγαρτόκαρπων διατηρεί ζωντανή την παραδοσιακή αγροτική οικονομία της ορεινής Σάμου και ενισχύει την τοπική διατροφική αυτάρκεια, προσφέροντας στους κατοίκους εποχιακά, ποιοτικά φρούτα.
Η καλλιέργεια οπωροφόρων δέντρων, συμπεριλαμβανομένων των μήλων και των αχλαδιών, έχει μακρά ιστορία στη Σάμο, ειδικά στις περιοχές με άφθονο νερό και ευνοϊκές θερμοκρασίες, όπως είναι οι ορεινές ζώνες του Καρβούνη. Ιστορικά, η Σάμος δεν είχε μεγάλες εκτατικές/ εντατικές καλλιέργειες, με αποτέλεσμα οι καλλιεργήσιμες εκτάσεις να είναι μικρές, συχνά οικογενειακοί «μπαξέδες», οι οποίοι σπάνια ξεπερνούσαν το μισό στρέμμα και περιλάμβαναν ποικιλίες φρούτων και λαχανικών. Η συστηματική καλλιέργεια ορισμένων καρπών, όπως τα εσπεριδοειδή, αναπτύχθηκε νωρίτερα λόγω της εμπορικής τους αξίας. Ωστόσο, η καλλιέργεια καπνού, φρούτων και λαχανικών, γενικά, ενισχύθηκε συστηματικά στα ορεινά του βόρειου τμήματος του νησιού στα τέλη του 19ου αιώνα (περίπου από το 1890), ως μέσο οικονομικής ανάκαμψης για τους αγρότες που είχαν χάσει το εισόδημά τους λόγω της αναμπέλωσης λόγω φυλλοξήρας. Έκτοτε, τα μήλα και τα αχλάδια του βουνού ενσωματώθηκαν στην τοπική διατροφική παράδοση και αποτελούν πολιτιστικό στοιχείο της ορεινής αγροτικής ζωής.
Σε σχέση με τα μήλα και τα αχλάδια στον Καρβούνη, οι παραδόσεις συνδέονται κυρίως με την εποχικότητα της συγκομιδής και τη χειρωνακτική εργασία. Η συγκομιδή, που γίνεται από τις αρχές του φθινοπώρου, αποτελεί μια περίοδο οικογενειακής ή κοινοτικής συνεργασίας στα περιβόλια. Μια ιδιαίτερη παράδοση σχετίζεται με τη διατήρηση των φρούτων: η παρασκευή γλυκών του κουταλιού από αχλάδια (όπως και από κυδώνια) είναι ένα βαθιά ριζωμένο έθιμο της Σαμιώτικης φιλοξενίας, όπου η νοικοκυρά προσφέρει στον επισκέπτη μια κουταλιά από το σπιτικό γλυκό ως ένδειξη καλωσορίσματος.
