Κάστανο Καρβούνη (ορεινή Σάμος)

Το Κάστανο Καρβούνη αναφέρεται στον καρπό που παράγεται από τις καστανιές (Castanea sativa) που ευδοκιμούν στις δασικές εκτάσεις και καλλιεργούμενους καστανεώνες  του όρους Άμπελος (Καρβούνης) της Σάμου. Η μοναδικότητα του προϊόντος έγκειται στην προέλευσή του από το ιδιαίτερο μικροκλίμα και το ανάγλυφο των ορεινών της Σάμου, ενώ η φήμη του συνδέεται άρρηκτα με το συγκεκριμένο νησιωτικό περιβάλλον.

Η γεωγραφική περιοχή παραγωγής του κάστανου στη Σάμο επικεντρώνεται στις πλαγιές του όρους Άμπελος ή Καρβούνης, της δεύτερης ψηλότερης οροσειράς του νησιού με κορυφή στα 1.037 μέτρα (κορυφή Λάζαρος). Οι καστανεώνες εντοπίζονται συνήθως σε ορεινές και ημιορεινές ζώνες όπου οι συνθήκες υγρασίας, η έκθεση και το υψόμετρο είναι ευνοϊκά για την ανάπτυξη του δέντρου. Το όρος Καρβούνης χαρακτηρίζεται από πυκνή βλάστηση και ένα κλίμα που, αν και τυπικά μεσογειακό, μετριάζεται από τους βόρειους-βορειοδυτικούς ανέμους κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού, εξασφαλίζοντας έτσι τις σχετικά δροσερές και υγρές συνθήκες που απαιτεί η καστανιά, σε αντίθεση με τις ξηροθερμικές συνθήκες που επικρατούν σε χαμηλότερα υψόμετρα του νησιού. 

Η καλλιέργεια του κάστανου στη Σάμο ακολουθεί παραδοσιακές και μη εντατικές καλλιεργητικές πρακτικές, λόγω της ορεινής τοπογραφίας και της παλαιότητας των καστανεώνων, ένα φαινόμενο που παρατηρείται σε πολλούς ορεινούς καστανεώνες  της Ελλάδας. Οι εδαφοκλιματικές απαιτήσεις του δέντρου καλύπτονται από τα όξινα και καλά στραγγιζόμενα εδάφη των ορεινών όγκων, καθώς και από την επαρκή υγρασία, κυρίως κατά τη βλαστική περίοδο.

Η εποχικότητα του καρπού είναι τυπική, με τη συγκομιδή να λαμβάνει χώρα από τις αρχές Οκτωβρίου έως τα τέλη Νοεμβρίου. Η συγκομιδή γίνεται παραδοσιακά με το μάζεμα των καρπών που πέφτουν στο έδαφος, αφού σκάσουν οι ακανθώδεις φλοιού (θύλακες). Λόγω των κλίσεων και του δύσβατου της περιοχής, η χρήση μηχανικών μέσων είναι αδύνατη, καθιστώντας τη διαδικασία χειρωνακτική. Μετά τη συγκομιδή, τα κάστανα υφίστανται επεξεργασία που περιλαμβάνει καθαρισμό από ξένα σώματα και διαλογή. 

Η καλλιέργεια του κάστανου, αν και δεν έχει εμπορική βαρύτητα, αποτελεί σημαντικό στοιχείο της οικονομικής βιωσιμότητας των ορεινών κοινοτήτων της Σάμου, ιδιαίτερα στα χωριά του Καρβούνη. Οι καστανεώνες, πέρα από την άμεση παραγωγή καρπού, συμβάλλουν στη διατήρηση του παραδοσιακού ορεινού τοπίου και στην πρόληψη της διάβρωσης των εδαφών στις απότομες κλίσεις. Η διατήρηση των καστανεώνων, πολλοί εκ των οποίων είναι μεγάλης ηλικίας, ενισχύει επίσης τη βιοποικιλότητα της περιοχής. Η συγκομιδή του καρπού προσφέρει εποχιακή απασχόληση και εισόδημα των κατοίκων που ζουν μόνιμα στα ορεινά χωριά.

Η παρουσία της καστανιάς στη Σάμο, και ειδικότερα στην ορεινή περιοχή του Καρβούνη. Το δέντρο της καστανιάς έχει συνδεθεί με την επιβίωση των ορεινών κατοίκων, καθώς ο καρπός, πλούσιος σε ενέργεια και αποτελούσε τροφή κατά τους φθινοπωρινούς και χειμερινούς μήνες.

Στα ορεινά χωριά της Σάμου, όπως και σε πολλές καστανοπαραγωγικές περιοχές της Ελλάδας, ο ερχομός του φθινοπώρου σηματοδοτεί την έναρξη της συγκομιδής του κάστανου, η οποία συνοδεύεται από συγκεκριμένα έθιμα. Για παράδειγμα αποτελούσε και αποτελεί  ένα ξηρό καρπό, μαζί με το ξερό σύκο και τη σταφίδα καθώς και τη γνωστή μουσταλευριά, που καταναλώνονται στα «καζάνια» (παραδοσιακά αποστακτήρια) της «σούμας» (τοπικό αλκοολούχο ποτό από στέμφυλα). Η περίοδος συγκομιδής είναι παραδοσιακά μια εποχή συγκέντρωσης και συνεργασίας των οικογενειών στους καστανεώνες .