Άφκος

Ο Άφκος ταυτοποιείται επιστημονικά ως η τοπική ποικιλία του ψυχανθούς φυτού Lathyrus Ochrus (Λάθυρος ο ώχρος) και είναι ευρέως γνωστός με το συνώνυμο "Φάβα Λήμνου". Η ξεχωριστή του ποιότητα, που τον καθιστά ιδιαίτερα αγαπητό, είναι η εξαιρετική βραστικότητα και η πλούσια, γήινη γεύση που αναπτύσσει όταν μαγειρεύεται, με αποτέλεσμα να γίνεται εύκολα μια λεία και βελούδινη χυλωμένη φάβα. Ο Άφκος Λήμνου αναγνωρίζεται ευρέως ως ένα κορυφαίο τοπικό προϊόν. Η αναβίωση της καλλιέργειάς του βασίστηκε, μάλιστα, στην ανάλυση και μελέτη σπόρων που βρέθηκαν στο νησί, με την υποστήριξη γεωπονικών τμημάτων για την εφαρμογή βέλτιστων καλλιεργητικών πρακτικών.

Ο Άφκος καλλιεργείται αποκλειστικά στη Λήμνο, ένα νησί του Βορειοανατολικού Αιγαίου με ιδιαίτερα εδαφοκλιματικά χαρακτηριστικά. Το έδαφος της Λήμνου, συχνά περιγραφόμενο ως πρόσφορο για την ανάπτυξη του Lathyrus Ochrus, είναι συνήθως πηλοαργιλώδες με καλή σύσταση, ενώ το κλίμα του νησιού χαρακτηρίζεται από χαμηλές, αλλά τακτικές βροχοπτώσεις, ιδιαίτερα σημαντικές για την επιτυχή ανάπτυξη αυτού του είδους λαθουριού. Η γεωγραφική απομόνωση του νησιού και οι συγκεκριμένες κλιματικές συνθήκες έχουν συμβάλει στη διατήρηση της τοπικής, αυτόχθονης ποικιλίας του Άφκου, η οποία προσαρμόστηκε μοναδικά στο λημνιακό οικοσύστημα και απέκτησε τα ιδιαίτερα ποιοτικά χαρακτηριστικά της (γεύση, βραστικότητα).

Η καλλιέργεια του Άφκου Λήμνου είναι απαιτητική και παραδοσιακά συνδεδεμένη με τις γεωργικές πρακτικές του νησιού. Η σπορά γίνεται συνήθως κατά τους χειμερινούς μήνες ή την άνοιξη. Ένα βασικό χαρακτηριστικό του φυτού είναι η έρπουσα ανάπτυξη και το χαμηλό του ύψος, γεγονός που καθιστά τη φροντίδα και τη συγκομιδή του ιδιαίτερα δύσκολη, κυρίως λόγω του ανταγωνισμού από τα ζιζάνια. Η έλλειψη εγκεκριμένων ζιζανιοκτόνων στην ελληνική αγορά για την καλλιέργεια του λαθουριού γενικά, ωθεί τους παραγωγούς να εφαρμόζουν ορθές γεωργικές πρακτικές με σεβασμό στο περιβάλλον, συχνά σε συνεργασία με γεωπονικές σχολές για τη βελτιστοποίηση των μεθόδων.

Η συγκομιδή (αλωνισμός) δυσχεραίνεται από το χαμηλό ύψος του φυτού, καθιστώντας τον παραδοσιακό τρόπο συγκομιδής κοπιαστικό, ενώ η χρήση μηχανικών μέσων απαιτεί ιδιαίτερη προσοχή. Μετά τη συγκομιδή, ακολουθεί το στάδιο της φυσικής ξήρανσης του καρπού.

Στο στάδιο της τυποποίησης/επεξεργασίας, ο καρπός του Άφκου υποβάλλεται σε αποφλοίωση. Η παραδοσιακή μέθοδος περιλαμβάνει το πέρασμα του καρπού μέσα από πετρόμυλους (σε ορισμένες περιπτώσεις έως και 6 ζεύγη), οι οποίοι επιτυγχάνουν τον καθαρισμό και την αφαίρεση του εξωτερικού φλοιού. Αυτή η διαδικασία είναι κρίσιμη για την τελική ποιότητα της φάβας, καθώς εξασφαλίζει την άριστη βραστικότητα και την λεία υφή του τελικού προϊόντος. Η διατήρηση της παραδοσιακής ποικιλίας και των τοπικών πρακτικών αποτελεί την καρδιά της παραγωγικής διαδικασίας στη Λήμνο.

Η αναβίωση της καλλιέργειας του Άφκου έχει σημαντικό οικονομικό και πολιτιστικό αντίκτυπο για τη Λήμνο. Ο Άφκος ήταν ένα από τα σημαντικότερα εξαγωγικά προϊόντα του αγροτικού τομέα της Λήμνου κατά τις δεκαετίες του '60 και του '70, πριν η καλλιέργειά του εγκαταλειφθεί σταδιακά. Η επαναφορά του στην παραγωγή τα τελευταία χρόνια, συχνά με την υποστήριξη του Γεωπονικού Τμήματος του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης (ΔΠΘ), έχει δώσει νέα πνοή στον πρωτογενή τομέα.

Η καλλιέργεια συντηρεί παραδοσιακές γεωργικές γνώσεις και πρακτικές, ενώ η διάθεση του τελικού προϊόντος συμβάλλει στην οικονομική διαφοροποίηση των τοπικών αγροτών και στην προβολή της Λήμνου ως περιοχής με ξεχωριστή αγροτική ταυτότητα και υψηλής ποιότητας προϊόντα. Παράλληλα, ενισχύει την έννοια της διατήρησης των παραδοσιακών ποικιλιών έναντι των εισαγόμενων, ενδυναμώνοντας την τοπική κοινωνία.

Η καλλιέργεια του Άφκου (Lathyrus Ochrus) στη Λήμνο έχει βαθιές ρίζες που ανάγονται στην αρχαιότητα, όπως μαρτυρά η εύρεση αρχαίων σπόρων στην περιοχή της Αρχαίας Ηφαιστείας. Το όσπριο αυτό αποτελούσε βασικό στοιχείο της διατροφής των κατοίκων της Λήμνου για αιώνες, έχοντας σημαντικό ρόλο στην αγροτική της οικονομία, με την εξαγωγική δραστηριότητα να είναι ιδιαίτερα έντονη κατά το μέσο του 20ού αιώνα.

Η μετέπειτα εγκατάλειψη της καλλιέργειας ήταν αποτέλεσμα κυρίως της δυσκολίας στην παραγωγή και της στροφής σε πιο εύκολες καλλιέργειες. Η σύγχρονη αναβίωση του Άφκου από ντόπιους παραγωγούς σηματοδοτεί την πολιτιστική δέσμευση του νησιού στη διατήρηση της αγροτικής κληρονομιάς του. Το πνεύμα διατήρησης είναι ιδιαίτερα ισχυρό στη Λήμνο, με παραγωγούς να κρατούν μυστικούς τους «πολύτιμους σπόρους» της τοπικής ποικιλίας, διασφαλίζοντας τη συνέχεια της παράδοσης.