Ελιές χαμάδες (κουρμάδες)

Οι ελιές που είναι γνωστές στη Σάμο ως "χαμάδες" ή "κουρμάδες", είναι ο καρπός της τοπικής ποικιλίας Θρουμπολιά, η οποία καλλιεργείται παραδοσιακά στο νησί εδώ και αιώνες. Η ονομασία τους προέρχεται από τη διαδικασία συλλογής τους, καθώς "χαμάδες" ή "κουρμάδες" σημαίνει στην ουσία "αυτές που πέφτουν στο χώμα" (χαμάς = χαμηλά, στο έδαφος), δεδομένου ότι συλλέγονται από το έδαφος αφού έχουν ωριμάσει πλήρως και πέσει φυσικά.  Η Θρουμπολιά είναι ποικιλία διπλής χρήσης, κατάλληλη τόσο για την παραγωγή λαδιού, όσο και για τις βρώσιμες ελιές τύπου "Θρούμπας", ονομασία που δεν επιτρέπεται η χρήση της  πλην της «Θρούμπας Θάσου» καθώς αποτελεί προϊόν Π.Ο.Π..

H ποικιλία ευδοκιμεί ακόμη και σε περιοχές με ξηρό περιβάλλον, φτωχά, πετρώδη, χαλικώδη και έντονα διαβρωμένα εδάφη. Η αντοχή της Θρουμπολιάς σε αυτές τις δύσκολες συνθήκες την καθιστά ιδανική για την αξιοποίηση τέτοιων περιοχών, όπου άλλα καλλιεργούμενα είδη δεν θα μπορούσαν να ευδοκιμήσουν. Οι ελαιώνες στη Σάμο καλύπτουν χονδρικά 9.649 εκτάρια (ha) με 1,293 εκατ. ελαιόδενδρα, τα οποία κατανέμονται 55,6% στα πεδινά (0-200m), 27,4% στην ημιορεινή ζώνη (200-400m) και 17% στην ορεινή ζώνη (>400m), σε πλαγιές με κλίση και αναβαθμίδες με ξερολιθιές. Η Θρουμπολιά αποτελεί την κύρια ποικιλία στους παραδοσιακούς ελαιώνες, ενώ τα τελευταία χρόνια έχει επεκταθεί η φύτευση της Κορωνέικης για ελαιοποίηση, ιδίως μετά τη δεκαετία του '70. Οι  ιδιαίτερες μικροκλιματολογικές συνθήκες της Σάμου, κατά την ωρίμανση του καρπού, παίζουν καθοριστικό ρόλο στη μοναδική ιδιότητα του καρπού της Θρουμπολιάς να ξεπικρίζει φυσικά πάνω στο δέντρο.

Η παραδοσιακή μέθοδος καλλιέργειας και επεξεργασίας των "χαμάδων" είναι μοναδική, καθώς δεν απαιτεί σχεδόν καμία μετασυλλεκτική επεξεργασία για να γίνει βρώσιμη η ελιά, διαφοροποιούμενη πλήρως από τις συνήθεις μεθόδους εκπίκρισης.

Η ποικιλία Θρουμπολιά είναι μεσόκαρπη, με κυλινδροκωνικό σχήμα και μέσο βάρος καρπού περίπου 3,3 γραμμάρια. Η ιδιαιτερότητά της έγκειται στην ικανότητά της να χάνει μέρος της υγρασίας της και να αποβάλλει πλήρως την πικρή ουσία (την ελευρωπαΐνη), ενώ βρίσκεται ακόμη πάνω στο δέντρο. Αυτή η φυσική διαδικασία ξεπικρίσματος οφείλεται στην συμβιωτική δράση κάποιων μυκήτων και τις ιδιαίτερες εδαφοκλιματικές συνθήκες.

Η συγκομιδή πραγματοποιείται κατά την περίοδο από τον Οκτώβριο έως τον Δεκέμβριο. Οι καρποί, που έχουν ήδη ζαρώσει και μαυρίσει, πέφτουν φυσικά στο έδαφος. Στη Σάμο, παραδοσιακά, οι ελιές τρώγονται νωπές μόλις πέσουν από το δέντρο, χωρίς καμία περαιτέρω επεξεργασία (π.χ. άρμη, άλμη ή καυστική σόδα) πέραν του καθαρισμού. Εάν πρόκειται για εμπορική διάθεση, ακολουθεί η μεταποίηση:

1. Καθαρισμός: Μετά τη συλλογή, οι καρποί πλένονται επιμελώς με νερό για την απομάκρυνση ξένων υλών.
2. Συντήρηση: Για την καλύτερη διατηρησιμότητα μπορεί να προστεθεί μικρή ποσότητα αλατιού (περίπου 3% κατά βάρος) ή εναλλακτικά  να συσκευαστούν χωρίς αλάτι, διατηρημένες μέσα σε ελαιόλαδο καλής ποιότητας ή σε κατάψυξη. Αυτή η λιτή επεξεργασία διατηρεί στο μέγιστο τα φυσικά χαρακτηριστικά του καρπού.

Η καλλιέργεια της Θρουμπολιάς και η παραγωγή των "χαμάδων" στη Σάμο είχε έναν βαθύ και πολύπλευρο αντίκτυπο στην οικονομία και το περιβάλλον του νησιού. Στην λαογραφία αναφέρεται ως το πρώτο εισόδημα των ελαιοπαραγωγών στους φθινοπωρινούς μήνες. Ο παραδοσιακός ελαιώνας της Θρουμπολιάς συμβάλλει στη διατήρηση του αγροτικού τοπίου και στην προστασία από τη διάβρωση του εδάφους, ιδίως επικλινή,  φτωχά και πετρώδη εδάφη, όπου κυριαρχεί. Η Θρουμπολιά είναι ιδιαίτερα ανθεκτική στην ξηρασία, καθιστώντας την μια αειφόρο καλλιέργεια που αξιοποιεί φυσικά ξηρικές περιοχές, μια κρίσιμη παράμετρο εν μέσω κλιματικής αλλαγής. Ο καρπός της, που τρώγεται χωρίς την ανάγκη χημικής επεξεργασίας, ενισχύει την εικόνα της Σάμου ως περιοχής που παράγει ποιοτικά, φυσικά αγροτικά προϊόντα, συμβάλλοντας στον αγροτουρισμό και στη διαφοροποίηση του νησιού στην παγκόσμια αγορά. Παρότι τα τελευταία χρόνια παρατηρείται επέκταση της πιο ελαιοποιήσιμης Κορωνέικης, η διατήρηση της Θρουμπολιάς αποτελεί κλειδί για την διατήρηση της γενετικής ποικιλομορφίας και της πολιτισμικής ταυτότητας του σαμιώτικου πρωτογενούς τομέα.

Η ελαιοκαλλιέργεια στη Σάμο χάνεται στα βάθη των αιώνων, με ιστορικές αναφορές που χρονολογούνται στην αρχαιότητα. Ο αρχαίος θεατρικός συγγραφέας Αντιφάνης είχε γράψει ότι η άριστη ποιότητα του Σαμιακού ελαιόλαδου αποτελούσε το μέτρο για το ελαιόλαδο της υπόλοιπης Ελλάδας, ενώ ο Αισχύλος αποκαλούσε τη Σάμο «ελαιόφυτον». Η Θρουμπολιά θεωρείται από ορισμένους ως μία από τις αρχαιότερες ποικιλίες ελιάς στη λεκάνη της Μεσογείου. Η καλλιέργειά της ήταν αδιάκοπη στο νησί, επιβιώνοντας ακόμη και την περίοδο της ερήμωσης της Σάμου (1476-1552 μ.Χ.), με πολλά από τα υπάρχοντα παραδοσιακά δέντρα να φέρουν ηλικία αιώνων, όπως η «Ελιά Εύα» στους Μύλους με ηλικία άνω των 500 ετών. Η επιβίωση και η κυριαρχία της Θρουμπολιάς στα φτωχά εδάφη μαρτυρά τη βαθιά σύνδεση της ποικιλίας με το μικροκλίμα και την ιστορική αγροτική πρακτική του νησιού, αποτελώντας ένα ζωντανό μνημείο της αγροτικής κληρονομιάς.

Οι ελιές "χαμάδες" συνδέονται άμεσα με τον παραδοσιακό τρόπο ζωής των Σαμιωτών. Το έθιμο της συλλογής τους, αφού πέσουν φυσικά στο έδαφος, αποτυπώνει έναν σεβασμό στον φυσικό κύκλο του δέντρου και μια οικονομία στην εργασία, καθώς δεν απαιτείται το χρονοβόρο και επίπονο μάζεμα από τα κλαδιά. Ο καρπός, που είναι ήδη γλυκός, μαλακός και έτοιμος προς κατανάλωση, συμβολίζει την αφθονία και τη γενναιοδωρία της σαμιώτικης γης. Παραδοσιακά, οι «χαμάδες» συνοδεύουν το καθημερινό ψωμί, τα όσπρια και τα λαδερά φαγητά, αποτελώντας ένα βασικό στοιχείο επιβίωσης και πλήρους διατροφής για τους αγρότες και τους βοσκούς. Η απουσία οποιασδήποτε επεξεργασίας εντάσσει τις θρούμπες στις πιο "αγνές" και παραδοσιακές τροφές του νησιού.