Μέλι (θυμάρι, εσπεριδοειδή και πεύκο)
Το μέλι αποτελεί ένα από τα πιο σημαντικά παραδοσιακά προϊόντα της Χίου, με τη μελισσοκομία να έχει μακραίωνη παρουσία στο νησί. Το χιώτικο μέλι, γνωστό για την ιδιαίτερη αρωματική του ταυτότητα, προκύπτει από την ποικιλία της χλωρίδας που ευδοκιμεί στο νησί, συμπεριλαμβανομένων των θυμαριού, των εσπεριδοειδών (όπως μανταρίνια και πορτοκάλια) και του πεύκου. Η παραγωγή του μελιού στη Χίο γίνεται κυρίως από τον τοπικό Μελισσοκομικό Συνεταιρισμό Χίου, καθώς και από μεμονωμένους παραγωγούς. Η συνδυαστική παρουσία μελιού από θυμάρι, πεύκο και άνθη εσπεριδοειδών δίνει ένα μέλι με σύνθετο γευστικό προφίλ, συνδυάζοντας το σκούρο χρώμα και τον ήπιο χαρακτήρα του πευκόμελου με το ανοιχτόχρωμο, έντονα αρωματικό και γρήγορα κρυσταλλωμένο θυμαρίσιο και εσπεριδοειδές μέλι, δημιουργώντας ένα εξαιρετικά δημοφιλές και υψηλής διατροφικής αξίας προϊόν.
Το προϊόν αφορά έναν τύπο μελιού που είναι πολυανθικό ή μίγμα από τις κυριότερες μελισσοκομικές ανθοφορίες και μελιτώδεις εκκρίσεις της Χίου: Θυμάρι (Thymus), Πεύκο (Pinus) και Εσπεριδοειδή (όπως Citrus reticulata - Μανταρίνι Χίου ΠΓΕ και Citrus sinensis - Πορτοκαλιά). Ενώ το θυμαρίσιο μέλι και το πευκόμελο είναι μονοποικιλιακά μέλια, η πρακτική στο νησί επιτρέπει τη συλλογή ενός τελικού προϊόντος που φέρει τα χαρακτηριστικά αυτού του μοναδικού μίγματος. Συνώνυμα ή παραλλαγές ονόματος περιλαμβάνουν "Χιώτικο Μέλι" ή "Μέλι Δάσους και Ανθέων Χίου", ανάλογα με την κυρίαρχη ποικιλία της εκάστοτε εποχής.
Το "Μέλι Χίου" περιλαμβάνεται στα υποψήφια προϊόντα προς αξιολόγηση για διεκδίκηση του χαρακτηρισμού ΠΟΠ ή ΠΓΕ. Η έρευνα αυτή καταδεικνύει την αναγνώριση των ιδιαίτερων οργανοληπτικών και παραδοσιακών στοιχείων του χιώτικου μελιού.
Η μελισσοκομία στη Χίο επωφελείται από την ποικιλόμορφη γεωγραφία και χλωρίδα του νησιού. Η Χίος χαρακτηρίζεται από μεσογειακό κλίμα, με ήπιους, υγρούς χειμώνες και ζεστά, ξηρά καλοκαίρια, συνθήκες που ευνοούν την ανθοφορία και τη μελιτοέκκριση. Το θυμάρι (κυρίως Coridothymus capitatus) ευδοκιμεί σε ξηρικά, πετρώδη εδάφη, ειδικά στους λόφους και τις νότιες περιοχές, όπου οι μελισσοκόμοι μεταφέρουν τις κυψέλες τους κατά την περίοδο Ιουνίου-Ιουλίου. Τα πευκοδάση (Pinus brutia, Pinus halepensis) καλύπτουν σημαντικές εκτάσεις, ιδίως στα βόρεια και κεντρικά ορεινά τμήματα του νησιού, όπου γίνεται η συλλογή του μελιτώματος το φθινόπωρο. Τέλος, τα εσπεριδοειδή, κυρίως το Μανταρίνι Χίου (ΠΓΕ), καλλιεργούνται εντατικά στον εύφορο κάμπο της Χίου, όπου οι μελισσοκόμοι τοποθετούν τα μελίσσια τους την άνοιξη (περίοδος ανθοφορίας Μαρτίου-Απριλίου) για τη συλλογή του ιδιαίτερα αρωματικού νέκταρος, το οποίο συνεισφέρει στον ανοιχτόχρωμο τόνο και το έντονο άρωμα του μέλιου. Η δυνατότητα μελισσοκομικής μετακίνησης εντός του νησιού, μεταξύ των περιοχών του κάμπου, των λοφωδών εκτάσεων με θυμάρι και των πευκοδασών, επιτρέπει στους παραγωγούς να συλλέγουν μέλι διαφορετικών ποικιλιών καθ' όλη τη διάρκεια του μελισσοκομικού έτους.
Η μελισσοκομία στη Χίο ακολουθεί κυρίως τις σύγχρονες πρακτικές της μετακινούμενης μελισσοκομίας, αν και ιστορικά υπήρχαν παραδοσιακές μέθοδοι και τύποι κυψελών. Σήμερα, οι μελισσοκόμοι χρησιμοποιούν κυρίως σύγχρονες πλαισιοκυψέλες (τύπου Langstroth) που επιτρέπουν την αφαίρεση μεμονωμένων κηρηθρών, τη διευκόλυνση του τρύγου και τον έλεγχο των ασθενειών.
Η μέθοδος συλλογής διακρίνεται ανά ποικιλία:
- Μέλι Εσπεριδοειδών (Άνοιξη): Τα μελίσσια τοποθετούνται στον Κάμπο της Χίου κατά την περίοδο της ανθοφορίας του Μανταρινιού και της Πορτοκαλιάς (Μάρτιος-Απρίλιος). Ο τρύγος γίνεται άμεσα μετά το τέλος της ανθοφορίας, καθώς το μέλι εσπεριδοειδών κρυσταλλώνει πολύ γρήγορα (εντός 1-2 μηνών) λόγω της υψηλής του περιεκτικότητας σε γλυκόζη.
- Θυμαρίσιο Μέλι (Καλοκαίρι): Τα μελίσσια μεταφέρονται σε λοφώδεις και ορεινές περιοχές με εκτεταμένη θυμαροκομία, κυρίως τον Ιούνιο και Ιούλιο. Η συλλογή του θυμαρίσιου νέκταρος είναι ιδιαίτερα κρίσιμη, καθώς απαιτείται ξηρός καιρός.
- Πευκόμελο (Φθινόπωρο): Η συλλογή του πευκόμελου, το οποίο είναι μέλιτώδες (όχι ανθικό), γίνεται από μελιτώδεις εκκρίσεις που παράγονται από το έντομο Marchalina hellenica στους πεύκους (Pinus brutia) του νησιού, κυρίως τους φθινοπωρινούς μήνες (Σεπτέμβριος-Οκτώβριος).
Μετά τη συλλογή, οι γεμάτες κηρήθρες μεταφέρονται στο μελιτοεξαγωγείο, όπου ακολουθεί η αποκέρωση και η φυγοκέντρηση για την εξαγωγή του μελιού. Το μέλι στη συνέχεια διηθείται (φιλτράρεται) και ωριμάζει σε ανοξείδωτες δεξαμενές πριν από την τελική τυποποίηση και συσκευασία. Οι παραδοσιακές πρακτικές, όπως οι τριγωνικές πήλινες ή λίθινες κυψέλες που αναφέρονται ιστορικά για τη Χίο, έχουν εγκαταλειφθεί με την επικράτηση της σύγχρονης κυψέλης, αν και η τεχνογνωσία της μετακίνησης των μελισσιών (νομαδική μελισσοκομία) διατηρείται ως παραδοσιακή τεχνική για την εκμετάλλευση της εποχικής χλωρίδας.
Υποπροϊόντα: Από τη διαδικασία της μελισσοκομίας προκύπτουν και άλλα σημαντικά προϊόντα όπως ο βασιλικός πολτός, η γύρη και το κερί μέλισσας, το οποίο χρησιμοποιείται για την παρασκευή κεριών και καλλυντικών. Ειδικά για τη Χίο, υπάρχει και το προϊόν μέλι με Μαστίχα Χίου, όπου το μέλι εμπλουτίζεται με φυσική μαστίχα Χίου (ΠΟΠ), συνδυάζοντας δύο από τα πιο χαρακτηριστικά προϊόντα του νησιού.
Η μελισσοκομία, και κατ' επέκταση η παραγωγή του χιώτικου μελιού, έχει σημαντικό οικονομικό, κοινωνικό και περιβαλλοντικό αντίκτυπο στη Χίο. Οικονομικά, το μέλι αποτελεί ένα από τα βασικά αγροτικά προϊόντα του νησιού, μετά τη Μαστίχα Χίου και το Μανταρίνι Χίου (ΠΓΕ). Ο Μελισσοκομικός Συνεταιρισμός Χίου διαδραματίζει κεντρικό ρόλο στην οργάνωση της παραγωγής, τη συσκευασία και την εμπορία του μελιού, συμβάλλοντας στη διατήρηση του αγροτικού εισοδήματος και την ενίσχυση της τοπικής οικονομίας. Κοινωνικά, η μελισσοκομία συντηρεί μια παραδοσιακή αγροτική δραστηριότητα και μεταδίδει τεχνογνωσία από γενιά σε γενιά, ενώ η δραστηριότητα των μελισσοκόμων συχνά συνδέεται με την ανάπτυξη των τοπικών κοινωνιών. Περιβαλλοντικά, ο ρόλος της μέλισσας είναι κομβικός για την επικονίαση του μοναδικού οικοσυστήματος της Χίου, συμπεριλαμβανομένης της ανθοφορίας του θυμαριού και, κυρίως, της καρποφορίας των εσπεριδοειδών του Κάμπου, καθώς και άλλων αγροτικών και άγριων φυτών, διασφαλίζοντας τη βιοποικιλότητα και την ποιότητα των καλλιεργειών.
Η μελισσοκομία στη Χίο, όπως και σε όλο το Αιγαίο, έχει αρχαίες ρίζες, με στοιχεία που υποδηλώνουν τη χρήση παραδοσιακών μεθόδων και κυψελών. Ιστορικά, αναφέρεται η χρήση ειδικών τριγωνικών κυψελών από πήλινες ή λίθινες πλάκες στη Χίο, οι οποίες αποτελούν μέρος της ιδιαίτερης μελισσοκομικής κληρονομιάς του νησιού, αν και η χρήση τους έχει εκτοπιστεί από τις σύγχρονες τεχνικές. Αυτές οι πρωτόγονες κυψέλες μαρτυρούν την προσαρμογή των μεθόδων στα τοπικά υλικά και κλιματολογικά δεδομένα. Η παραγωγή μελιού ήταν πάντα συνδεδεμένη με τη διατροφική αυτάρκεια και την ανταλλαγή προϊόντων, αποτελώντας γλυκαντική ύλη πριν την ευρεία διάδοση της ζάχαρης. Η μελισσοκομία αναγνωρίζεται ως παραδοσιακή τέχνη και η διατήρησή της αποτελεί πολιτιστική κληρονομιά, συμβάλλοντας στην τοπική ταυτότητα του νησιού, το οποίο είναι γνωστό παγκοσμίως για τη μοναδική του χλωρίδα και τα προϊόντα της.
Αν και δεν υπάρχουν ευρέως καταγεγραμμένα συγκεκριμένα έθιμα αποκλειστικά συνδεδεμένα με το τρύγο του μελιού στη Χίο, όπως συμβαίνει με τη Μαστίχα, η μελισσοκομική δραστηριότητα εντάσσεται στον ευρύτερο κύκλο των αγροτικών εθίμων του νησιού. Η νομαδική μετακίνηση των κυψελών, για την εκμετάλλευση διαδοχικών ανθοφοριών (εσπεριδοειδή την άνοιξη, θυμάρι το καλοκαίρι, πεύκο το φθινόπωρο), αποτελεί μια εποχική παράδοση και τελετουργία που καθορίζει το ρυθμό ζωής του μελισσοκόμου. Η πώληση του μελιού σε τοπικές αγορές και πανηγύρια, συχνά από τον ίδιο τον παραγωγό, αποτελεί μια κοινωνική και εμπορική παράδοση, ενώ το μέλι αποτελεί βασικό συστατικό σε παραδοσιακά χιώτικα γλυκά και γαστρονομικές προσφορές σε γιορτές και κοινωνικές εκδηλώσεις.
